Đền Pịt, xã Lương Sơn tọa lạc trên đồi Cấm (theo tiếng Tày là Đông Căm), trên một khu rừng có nhiều cây cổ thụ tại đầu thôn Pịt với diện tích khoảng 1.000m2. Đền Pịt được đặt trùng với tên của địa danh nơi Đền được lập đó là thôn Pịt, xã Lương Sơn, huyện Bảo Yên. Từ khi Đền được thành lập cho đến nay không có sự thay đổi về tên gọi. Trải qua các thời kỳ lịch sử, địa danh, địa giới của Lương Sơn có sự thay đổi nhưng thôn Pịt vẫn giữ tên gọi và là một trong nhưng thôn cổ, thôn gốc của xã Lương Sơn.
Theo lịch sử ghi chép lại, thời vua Lê Chiêu Tông (1516 -1522), Thổ ty Đại Đồng tàn ác âm mưu cát cứ một địa phương, anh em Vũ Văn Uyên, Vũ Văn Mật nổi dậy giết Thổ ty Đại Đồng. Vua Lê Chiêu Tông cho anh em họ Vũ xây dựng căn cứ tại tổng Lương Sơn lấy tên là Thành “Nghị Lang”, còn được gọi là “Phủ Bầu” hay “Thành Bầu” thuộc thị trấn Phố Ràng. Thời kỳ này nhân dân có đời sống tương đối ổn định. Sau cuộc khởi nghĩa Thái Bình Thiên Quốc ở Trung Quốc thất bại, các tàn quân chạy dạt sang Việt Nam. Trong đó nhóm tàn quân do Lưu Vĩnh Phúc đứng đầu đã kéo về Lục Yên và thành lập quân cờ Đen. Để nuôi sống tàn quân, chúng ra lệnh cho các chức dịch địa phương phải nộp lương thực, thực phẩm và bắt thanh niên trai tráng phải xung vào đội quân của chúng. Lúc này Tri châu Lục Yên là Tăng Hán Bảo không chịu quy thuận những yêu sách đòi hỏi vô lý của chúng, ông kêu gọi nhân dân trong vùng nổi dậy, do tương quan lực lượng nên cuộc khởi nghĩa đã bị thất bại, đời sống nhân dân vô cùng khổ cực. Năm 1872, giặc cờ Vàng từ Vân Nam (Trung Quốc) sang Lào Cai, một cuộc chiến khốc liệt giữa quân cờ Đen và quân cờ Vàng đã đẩy nhân dân trong vùng rơi vào cảnh vô cùng bi thảm.
Dưới nhiều tầng lớp áp bức bóc lột kéo dài từ những năm cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, đời sống nhân dân các dân tộc Lương Sơn vô cùng tăm tối. Chính điều đó đã thôi thúc họ có mong muốn, khát vọng bấu víu vào niềm tin tín ngưỡng về việc thờ một vị nhân thần giúp họ được an ủi, yên tâm về mặt tinh thần, vượt qua giai đoạn khó khăn. Cùng với đó, vùng đất Lương Sơn thời đó theo các cụ kể lại đời sống nhân dân lầm than, khổ cực, cuộc sống luôn có những tai ương dồn dập kéo đến, người sống không yên, mảnh đất không lành. Chính bởi nhiều lẽ đó nên các cụ già làng, người có uy tín trong cộng đồng người Tày thôn Pịt đã họp bàn và đi đến quyết định rước chân nhang thờ vua Hùng Vương ở Bạch Hạc, Phú Thọ về thờ tại Đền.
Từ khi rước chân nhang thờ Vua Hùng về thờ ở đền Pịt, đời sống người dân thôn Pịt đã được nâng đỡ, động viên về mặt tinh thần vượt qua giai đoạn đen tối của lịch sử. Việc thờ cúng Vua Hùng cùng với sơn thần, thổ công, thổ địa của làng được duy trì suốt từ thời gian đó cho đến ngày nay. Ngôi Đền ra đời gắn liền với qúa trình hình thành và phát triển của xã Lương Sơn qua các giai đoạn lịch sử, là minh chứng cho lòng yêu nước, truyền thống đấu tranh anh dũng của bao thế hệ các dân tộc Lương Sơn. Từ nhiều năm trước đây ngôi Đền đã trở thành nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của Nhân dân trong vùng.
Đền Pịt được dựng bằng ván, cột gỗ, tấm lợp Proximang, do mưa bão nên Đền đã bị đổ nhưng hiện trạng đất của Đền vẫn còn giữ nguyên vẹn. Trải qua thăng trầm của lịch sử trong Đền hiện còn giữ được một bát hương cổ, toàn bộ nền đá, vết tích dựng Đền cho đến ngày nay. Ngoài ra, hiện vật của Đền còn có một chiếc trống đại làm bằng da trâu, chiêng, thanh la được lưu giữ. Nhân dân trong vùng vẫn thắp hương và cúng tế trên nền đất cũ cầu mong mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an.
Đền Pịt tọa lạc trên đồi Cấm, thôn Pịt, xã Lương Sơn
Thể theo nguyện vọng của nhân dân các dân tộc xã Lương Sơn cũng như các vùng lân cận, sau nhiều nỗ lực cố gắng của cán bộ, nhân dân các dân tộc trong xã, sự quan tâm, giúp đỡ của các cơ quan chức năng, chính quyền địa phương trong việc tôn tạo và gìn giữ giá trị văn hóa truyền thống. Bằng nguồn xã hội hóa đóng góp tiền, ngày công lao động tôn tạo Đền, đến nay Đền Pịt đã được trùng tu, tôn tạo gồm: Chính điện 3 gian nhà gỗ, có 3 ban thờ, chính giữa thờ Vua Hùng, ban phải thờ sơn thần, ban trái thờ thổ công, thổ địa đủ bề thế để nhân dân trong vùng cũng như du khách thập phương thực hiện dâng hương, tế lễ.
Để bảo tồn, phát huy giá trị của di tích, bên cạnh việc đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng tâm linh, hằng năm ngày lễ chính của Đền vẫn được duy trì tổ chức vào ngày mùng 3 tháng Giêng và ngày rằm tháng Bảy. Lễ được tổ chức bài bản, sau 3 hồi trống mọi người trong thôn bản tấp nập đến dự. Ngày lễ chính của Đền đã trở thành ngày sinh hoạt văn hóa tinh thần của người dân nơi đây.
Năm 2020, Đền Pịt được UBND tỉnh Lào Cai xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Cùng với di tích Đền Bảo Hà, Đền Phúc Khánh, Đền Long Khánh, Đồn Phố Ràng,… Đền Pịt Lương Sơn sẽ dần hình thành nên một tuyến, tour du lịch văn hóa tâm linh của huyện Bảo Yên nói riêng, tỉnh Lào Cai nói chung. Trở thành hành trình khám phá của mọi du khách khi đến với Bảo Yên, Lào Cai../.
Bích Quyên – Hoàng Huy